Historia parafii prawosławnej
p.w. śww. app. Piotra i Pawła
Okolice dzisiejszego Wasilkowa według badań archeologicznych były zamieszkałe od najdawniejszych czasów. Prowadzone przez trzy lata (1977-1979) wykopaliska na niewielkiej wydmie w pobliżu Nowodworców doprowadziły do odkrycia śladów obozowiska łowców reniferów. Wykopaliska dostarczyły dowodów na zasiedlenie tych terenów w epoce brązu, która na ziemiach polskich miała miejsce około 1800 lat p.n.e.
Tereny Wasilkowa na przestrzeni wieków leżały na pograniczu wschodu i zachodu. W XI wieku należały do Rusi Kijowskiej, w roku 1140 weszły w skład Księstwa Włodzimierskiego, a w XIII wieku Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Takowe położenie sprawiało, że w tamtych czasach dochodziło na tym terenie do częstych potyczek granicznych. Według niektórych legend, potwierdzonych przez historyków, 13 października 1282 roku w okolicach Wasilkowa doszło do potyczki między Leszkiem Czarnym (1241-1288) księciem krakowskim i sandomierskim, a wielkim księciem litewskim Trojdenem (zm. 1282), którego wspierali Jaćwingowie. Bitwa zakończyła się całkowitą klęską Jaćwingów.
Według innych źródeł 13 października 1282 r. rozegrała się bitwa między Leszkiem Czarnym, księciem sieradzkim i krakowsko-sandomierskim, a wielkim księciem litewskim Trojdenem, którego wspierali Jaćwingowie. Książę Daniel założył wiele nowych miast, a książę Wasilko założył w II poł. XIII wieku nad rzeką Supraśl warowną twierdzę, która dała początek Wasilkowowi.
Materiały archeologiczne pozwoliły stwierdzić, że obszar między Narwią i Biebrzą był zasiedlony w wiekach XII-XIV i że osadnictwo to pozostawiło zabytki średniowieczne typu słowiańskiego. Natomiast na podstawie źródeł pisanych od wieku XV wiadomo, że właściciele dóbr sprowadzają osadników z trzech sąsiednich obszarów etnicznych - litewskiego, ruskiego i polskiego. Można tu podać przykład nazwy rzeki Supraśl, która według aktu 1358 roku brzmi Sprząśla. Autor dokumentu mazowieckiego z 1358 r. - świadom etymologicznego sensu ruskiej nazwy Supraśl, przełożył ją na polski supraśl to zlanie się dwu lub kilku strumieni).
Nazwa ostępu leśnego Wasilków występuje z źródle pisanym w 1528 roku, a w 1566 Grzegorz Wołłowicz na polecenie króla Zygmunta Augusta zakłada w ostępie leśnym miasto Wasilków. Wyodrębniono je z okolicą w osobne starostwo wasilkowskie z przedmieściami: Sochonie, Wólka i Woroszyły oraz wsie Dąbrówka, Studzianki oraz dwór starościński Wasilków. Historyk Jerzy Wiśniewski pisze tak: ?Jedynie w leżącym na południu fundowano kościół (1567 r.) i cerkiew.
O akcie fundacyjnym czytamy: List pergaminowy, ruskim charakterem pisany ręką nayiasnieyszego św. pamięci króla iegomosci Zygmunta Augusta, antecessora naszego, podpisany pod datą w Grodnie MDLXVI Decembra VIII, którym miasteczko Wasilków fundować owemu pewne prawa prerogatywy wolności przykładem innych miast, miasteczek nadać raczył.
Pięciokopułowa murowana cerkiew prawosławna w Wasilkowie została wybudowana w połowie XIX wieku i poświęcona w 1853 roku pod wezwaniem świętych apostołów Piotra i Pawła przez biskupa brzeskiego Ignacego. Osobno stojącą, także murowaną, dzwonnicę wybudowano w stylu cerkwi w 1857 r. Poprzednia drewniana cerkiew musiała być bardzo stara, jeśli zdecydowano pobudować nową. Wiadomo, że nowa świątynia została wybudowana obok starej.
Pierwszy prawosławny cmentarz znajdował się po wschodniej stronie cerkwi (w rejonie obecnej ulicy Mickiewicza). Następny był położony dalej na wschód (w rejonie obecnej ulicy Kościelnej). Został zamknięty w 1896 r. z powodu przepełnienia (zlikwidowany i zajęty pod budownictwo w 1989 r.). Założono wówczas obecny cmentarz, położony około kilometra na wschód od poprzedniego.
W Wiadomościach o cerkwi za 1865 rok proboszcz podawał, że w cerkwi są przechowywane kopie ksiąg metrykalnych od 1745 roku. W 1788 r. wasilkowska parafia jest wymieniona w zbiorowym sprawozdaniu dziekana podlaskiego dekanatu Wasilija Guttorskiego. W latach 1834-36 wybudowano w cerkwi ikonostas. Po powrocie unitów do Cerkwi prawosławnej w 1839 r. parafia wasilkowska została przypisana do dekanatu sokólskiego, gdzie pozostawała aż do końca lat dwudziestych XX w.
W 1755 r. proboszczem w Wasilkowie był ks. Michał Żukowski. Co najmniej od roku 1843 i na pewno aż do roku 1853, a więc w okresie budowy i wyświęcenia obecnej cerkwi, proboszczem był ks. Antoni Kaczanowski. 5 stycznia 1858 roku został wyświęcony do Wasilkowa Ilarion Sosnowski, syn duchownego, absolwent Litewskiego Seminarium Duchownego z 1857 roku. Być może do tej pory proboszczem był ks. Kaczanowski. Ks. Sosnowski pozostawał w Wasilkowie do 1884 roku.
W czasie kadencji ks. Sosnowskiego wyremontowano cerkiew po pożarze i wybudowano wspomnianą dzwonnicę. Obie w 1857 r. wyświęcił archimandryta supraskiego monasteru Wikientij. Wybudowano nową cerkiew filialną w uroczysku Święta Woda.
Za ofiary parafian wyposażono cerkiew parafialną w nowe utensylia cerkiewne i szaty liturgiczne: m.in. Antoni i Anna Wasilewscy ze Studzianek ofiarowali w 1876 roku dwa komplety szat liturgicznych o wartości 80 rubli. Na szczególne wyróżnienie z tego okresu zasłużył Józef Zawadzki - starosta cerkiewny w latach 1847-1879, który w 1874 r. otrzymał arcypasterskie błogosławieństwo z gramotą od arcybiskupa litewskiego Makarego za dużą troskliwość o cerkiew i duże ofiary wniesione przez niego i przy jego współdziałaniu przez innych na rzecz cerkwi.
Parafia rozrastała się i krzepła. W latach 1848 i 1849 wasilkowski proboszcz otrzymywał dodatkowe zapomogi z diecezji dla biednych parafii. Parafia liczyła wówczas 606 osób. W 1865 r. parafia obejmowała 12 miejscowości i liczyła 889 wiernych, a w 1876 - 28 miejscowości i 1520 parafian. W 1884 r. ks. Sosnowski i ks. Piotr Kotowicz z Wierzyc w prużańskim powiecie, za zgodą arcybiskupa litewskiego Aleksandra, zamienili się miejscami. Nowy wasilkowski proboszcz był młodym kapłanem, ale już z dziesięcioletnim doświadczeniem. Pozostał w Wasilkowie do 1907 r. W Litewskich Eparchialnych Wiadomościach (nr 31 z 1890 r.) proboszcz informował, że w ciągu ostatnich sześciu lat na kapitalny remont cerkwi wydatkowano 1490 rubli - wszystkie z ofiar parafian. Wyremontowano dach, uzupełniono tynki i dwukrotnie pobielono wapnem, wymieniono część podłóg, pomalowano ściany i ikonostas, wykonano fundament pod ołtarz, zrobiono nowy dębowy ołtarz i żertwiennik (służą do dzisiaj). Zakupiono dwa komplety przyborów do proskomidii, trzy krzyże, dwa egzemplarze Ewangelii, daronosicę i naczynie do chrztu.
Niestety, w listopadzie 1890 roku cerkiew została okradziona. Skradziono głównie naczynia i przybory metalowe. Koszt strat przekroczył 300 rubli. Rzeczy ani sprawców nie znaleziono. Ofiarni parafianie w ciągu kilku miesięcy złożyli ponad 200 rubli na kupno nowego wyposażenia. Krzyż naprestolny złocony i na licu zdobiony czekanką ofiarował archimandryta supraski Mikołaj. W 1895 roku Zofia Miedwiediewa z Petersburga ofiarowała proskomidyjny pribor oraz ikonę Molenije o czasze, pisaną na desce w drewnianym rzeźbionym i złoconym kiocie za szkłem. Za ofiarowane przez parafian pieniądze w latach 1895-96 kupiono dwie pary chorągwi i rzeźbiony drewniany krzyż do procesji. W 1897 r. ogrodzono nowy cmentarz. Wykonano dookoła cmentarza betonowy fundament z murowanymi słupkami, między którymi umieszczono parkan ze świerkowych desek oraz dwuskrzydłową drewnianą bramę. Parafianie zebrali na ten cel 527 rubli. W roku 1900 analogicznie ogrodzono zamknięty w 1896 r. stary cmentarz oraz cerkiew filialną Święta Woda. Koszt ostatniego wyniósł 650 rubli (drewno było bezpłatne, a parafianie, też bezpłatnie, przywieźli około 300 fur kamienia polnego na fundamenty i słupy). W 1901 roku ks. Józef Fudel z Moskwy ofiarował cerkwi wasilkowskiej ikonę św. Mikołaja, która zdobi świątynię do dzisiaj.
Ks. Kotowicz nauczał także religii w różnych typach szkół. Za 25 lat tej pracy w 1899 r. został wyróżniony Orderem św. Anny III stopnia. W 1902 roku został podniesiony do godności protoijereja, jako jedyny w sokólskim dekanacie.
W wasilkowskiej cerkwi znajduje się od 1866 r., ofiarowana przez nieznaną osobę, kopia cudownej ikony Matki Bożej ze Świętej Wody. Ozdobny kiot do niej z szybą i złoconą ramą został zakupiony w 1906 roku za pieniądze ofiarowane przez Natalię i Aleksandra Gawryluków i Katarzynę Jermolajewą ze Studzianek oraz Annę Wysocką z Dąbrówki. Także w 1906 roku z ofiar parafian zakupiono za 125 rubli Golgotę, która znajduje się w cerkwi do dnia dzisiejszego.
W 1907 r. ks. Kotowicz na własną prośbę został przeniesiony do Stradecka, a na jego miejsce przybył z powiatu grodzieńskiego ks. Sergiusz Leśniewski, absolwent Litewskiego Seminarium Duchownego z 1904 roku. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1905 r. od biskupa grodzieńskiego Nikanora. Przebywał on w Wasilkowie do bieżeństwa w 1915 r. W 1913 r. parafia obejmowała 24 miejscowości i liczyła 2170 parafian, co stanowiło 28 proc. mieszkańców tych miejscowości. Biblioteka cerkiewna liczyła 240 tomów.
W 1919 roku życie parafialne odnawiał ks. Włodzimierz Drużyłowski (przed wojną proboszcz w Starosielcach). W trudnych powojennych warunkach parafia otoczyła opieką wiernych zamkniętej cerkwi w Knyszynie oraz starała się o ponowne uruchomienie w Supraślu filialnej cerkwi w zamkniętym klasztorze. W latach 1926-27 została rozebrana drewniana cerkiew w Knyszynie. Materiał przewieziono do Wasilkowa i wykorzystano do budowy cerkwi cmentarnej (nie została ukończona) oraz domu parafialnego. W 1933 r. parafię przejął ks. Mikołaj Rudeczko i pozostawał w Wasilkowie do 1938 roku. W 1937 r. rozebrano także rozwalającą się już cerkiew cmentarną w Knyszynie. Dobry jeszcze materiał miał być wykorzystany na dokończenie budowy cerkwi cmentarnej w Wasilkowie. Jednak do tego nie doszło. Po uszkodzeniu plebanii w czasie działań wojennych w 1941 roku, cały materiał z cerkwi na cmentarzu został wykorzystany na jej remont. W latach 1938-39 krótko przebywał w Wasilkowie ks. Włodzimierz Kudriawcew. Jesienią 1939 r. proboszczem został ks. Konstanty Michajlow, który przeżył z parafianami cały trudny okres wojenny i niespokojne pierwsze lata powojenne. Odszedł na emeryturę w 1957 r. (zmarł w 1967 r.). Parafię przejął ks. Jerzy Osipowicz, który przez dwadzieścia lat dzielił z parafianami trud jej utrzymania. Następnie proboszczem był ks. Anatol Siegień. Od 1984 roku proboszczem w Wasilkowie jest ks. Aleksander Makal, który wcześniej przez 13 lat był proboszczem w Wojnowie, a następnie 14 lat - w Supraślu.
Od 1936 roku chórem parafii dyrygował Włodzimierz Utkin. Służbę tę pełnił, z krótką przerwą, do chwili śmierci 14 lutego 1999 roku.
Od kwietnia 1999 roku parafia wasilkowska ma wikariusza. Jest nim ks. Andrzej Popławski. Jest on opiekunem działających przy parafii kół Bractwa Młodzieży Prawosławnej. Koła Bractwa działają w Wasilkowie i Studziankach.
Jesienią 1999 roku z inicjatywy proboszcza rozpoczęto generalny remont wnętrza cerkwi. "Rozpisano" główną kopułę, odnowiono już istniejące freski, odrestaurowano ikonostas, położono także nową wykładzinę. Remont zakończono jesienią 2002 roku. Po remoncie poświęcenia nowych i odrestaurowanych starych fresków dokonał Jego Ekscelencja Najprzewielebniejszy Jakub Biskup Białostocki i Gdański.
W maju 2003 roku wyremontowano dzwonnicę. Podczas remontu dzwonnica została wyczyszczona i pomalowana. W czerwcu 2003 roku cerkiew wasilkowska została pomalowana z zewnątrz, odnowiono także kopuły i krzyże na cerkwi.